ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΗΣ Θ., ψυχίατρος

Επιπτώσεις στον ψυχικό κόσμο ενηλίκων και παιδιών μετά από ένα διαζύγιο

Χριστοδουλάκης Θεοδόσης
Ψυχίατρος, Διευθυντής ψυχιατρικής κλινικής

Ο τρόπος αντιμετώπισης του Έλληνα πατέρα από τα Δικαστήρια της χώρας του, στα πλαίσια ενός διαζυγίου, είναι ο λόγος που συγκεντρώνει τους περισσότερους από εσάς εδώ σήμερα.
Σε πολλές χώρες του κόσμου, αλλά ιδιαίτερα στην Ελλάδα, ο πατέρας που χωρίζει, έχει να αντιμετωπίσει τα συναισθήματα που αναπόφευκτα συνοδεύουν τη διάλυση μιας οικογένειας και μια σειρά από πρακτικά προβλήματα που αφορούν τη σχέση του με τα παιδιά του, τα οικονομικά θέματα κ.λ.π.
Δυστυχώς σε πολλές εκ των περιπτώσεων αυτών, το μέχρι εχθές ανδρόγυνο μεταπίπτει από το «εμείς» στο «εγώ», δηλαδή σε μία ψυχική κατάσταση όπου ο/η μέχρι εχθές «σύντροφος ζωής» μετατρέπεται σε απειλή.
Σε ένα τέτοιο κλίμα, οι πιθανότητες συνεννόησης εκμηδενίζονται και οι μέχρι χθες σύντροφοι ζωής μετατρέπονται σε αντιδίκους.
Αυτό που ο καθένας περιμένει από μία «νομική διευθέτηση» είναι φυσικά δίκαια ρύθμιση των θεμάτων που τον/την απασχολούν.
Σε αυτό ακριβώς το σημείο, ο Έλληνας πατέρας που αντιδικεί, εισέρχεται στη πραγματική κόλαση του διαζυγίου.
Διαπιστώνει, ότι τα αρνητικά συναισθήματα που τον κατέκλυζαν από την διάλυση της οικογένειας του, αποτελούν ανέκδοτο μπρος στην απαξίωση του ρόλου του, στην οποία θα οδηγηθεί από τους λειτουργούς του νομικού συστήματος.
Στην Ελλάδα, το 99% των επιμελειών δίδεται χωρίς δεύτερη σκέψη στις μητέρες.
Η επικοινωνία του πατέρα με τα ίδια του τα παιδιά ή για να το θέσω ανάποδα, το δικαίωμα των παιδιών να βλέπουν ελεύθερα και τους 2 γονείς, καταργείται στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων .
Ο πατέρας, μέσα από Δικαστικές αποφάσεις «προκάτ», μετατρέπεται σε πατέρα του 2ου Σάββατο-Κύριακου και μάλιστα πολλές φορές χωρίς καν δικαίωμα διανυκτέρευσης των παιδιών στην οικία του. Είναι οι περιπτώσεις αυτές, που ο πατέρας μετατρεπόμενος σε ψυχικό ταχυδακτυλουργό, προσπαθεί να μετριάσει τη ψυχική καταπόνηση που το διαζύγιο επιφέρει στα παιδιά, «στο φιλόξενο περιβάλλον κάποιας καφετερίας» και μάλιστα κοιτώντας το ρολόι του προκειμένου να τα επιστρέψει στην ώρα τους, γνωρίζοντας ότι αν καθυστερήσει την επόμενη φορά που «θα τα δικαιούται» αυτά θα «είναι άρρωστα» και ΔΕΝ θα τα πάρει…
Η σημερινή μου εισήγηση, αποσκοπεί στο να εξηγήσει, γιατί το Δικαστικό Σώμα στη διάρκεια μιας αντιδικίας παραδίδει ψυχή τε και σώματι τα παιδιά αποκλειστικά στη μητέρα, εξορίζει τον πατέρα από τη σχέση του με αυτά και τον μετατρέπει αποκλειστικά σε «προμηθευτή» χρημάτων μέσω της διατροφής.

Φαίνεται ότι, την εποχή του «πρωτόγονου» ανθρώπου, η συνεύρεση και η γονιμοποίηση του θηλυκού από το αρσενικό , δεν εξυπηρετούσε τους σκοπούς του ανθρώπινου είδους, δηλαδή τη διαιώνιση του. Κι αυτό διότι οι γυναίκες ήταν ιδιαίτερα ευάλωτες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, η οποία προχωρώντας τις δυσκόλευε ακόμα περισσότερο στην ανεύρεση τροφής για τις ίδιες και για το έμβρυο. Γινόντουσαν λιγότερο ευκίνητες και λιγότερο ικανές να προστατεύσουν τον εαυτό τους από τους κινδύνους.
Ιδιαίτερα μετά τη γέννηση, οι μητέρες και τα βρέφη παρέμεναν σε σημαντικό κίνδυνο.
Έτσι λοιπόν, σιγά- σιγά, αυτή η «άγαμη» σχέση αρσενικού-θηλυκού, μετατράπηκε σε «μονογαμική». Η κοινωνικοποίηση του ανθρώπου, ήταν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα των φυσικών δυνάμεων.
Εκτός από μερικές προϊστορικές και λίγες όψιμες εξαιρέσεις, οι άνδρες ανέλαβαν το ρόλο του «προστάτη και κυνηγού-προμηθευτή» και οι γυναίκες αυτόν του «δημιουργού ζωής και τροφού».
Με αυτόν τον τρόπο, η φύση απαιτώντας την επιβίωση του ανθρωπίνου είδους, υπαγόρευσε την ανάγκη μονογαμικών σχέσεων ανάμεσα στους άνδρες και της γυναίκες και το σχηματισμό παραδοσιακών οικογενειακών μοντέλων (γάμων).
Στο οικογενειακό αυτό μοντέλο, ο καταμερισμός των εργασιών βασίσθηκε, στις διαφορές των βιο-χημικών λειτουργιών και της ψυχολογίας ανδρών - γυναικών.
Οι πρώτες οικογένειες ήταν «κλειστές μονάδες» στις οποίες τα παιδιά είχαν προστασία, στέγη και τροφή. Με αυτό τον τρόπο, έφταναν στην ενήλικη ζωή και αποκτούσαν τα απαιτούμενα προσόντα ώστε να δημιουργήσουν τις δικές τους οικογένειες.
Σε αυτή τη μορφή των οικογενειών, αφού τελείωνε ο θηλασμός, τα παιδιά είχαν ισότιμη έκθεση στην αγάπη και συμπληρωματική επίδραση και από τους δύο γονείς.
Αντίθετα από αυτό που συνέβη με τη βιομηχανική επανάσταση, οι πρώτες οικογένειες περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους ζώντας όλοι μαζί, σε ένα απλό αγροτικό μοντέλο. Το μοντέλο αυτό διέκοπτε μόνο κάποια εξόρμηση για ανεύρεση τροφής ή κάποιος πόλεμος.
Αυτές οι απλές παραδοσιακές οικογενειακές μονάδες, λειτούργησαν έτσι, μέχρι την εποχή που η οργανωμένη κοινωνία απαίτησε νέες περιβαλλοντολογικές συνθήκες και κατ΄επέκταση αλλαγές στη δομή της κοινωνίας.
Φτάνουμε έτσι στη Βιομηχανική Επανάσταση. Οι άνδρες φεύγουν από τα σπίτια τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα, προκειμένου να εξοικονομήσουν στέγη τροφή και ρουχισμό, στις γυναίκες και τα παιδιά τους. Ενώ οι οικογένειες συνέχιζαν να μένουν στις αγροτικές τους κατοικίες, ένας όλο και μεγαλύτερος αριθμός ανδρών άρχισε να δουλεύει στα εργοστάσια που φτιαχνόντουσαν τότε και στα γραφεία.
Αυτή η μετακίνηση των ανδρών, άλλαξε την οργάνωση της οικογένειας και της κοινωνίας περί τα μέσα του 19ου αιώνα και δημιούργησε κατά τη Βικτωριανή εποχή τη μέση και την εργατική κοινωνική τάξη.
Όπως οι οικογένειες άρχισαν να μετακινούνται από την ύπαιθρο στις πόλεις, έτσι άρχισε και να αλλάζει και η δομή τους.
Αυτή περίπου τη χρονική περίοδο, άρχισε να αναπτύσσεται και η ψυχιατρική.
Είναι η εποχή που ο Freud διατυπώνει τις θεωρίες του και συγκεκριμένα μιλάει για το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» και για τη σημασία του στην ανάπτυξη του παιδιού.
Οι θεωρίες αυτές, μελετήθηκαν και επεκτάθηκαν από τους επιγόνους του, μεταξύ των οποίων και η Melanie Klein η οποία ανέπτυξε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη ψυχανάλυση των παιδιών.
Η Dr. Klein, έχοντας και η ίδια μία προβληματική σχέση με τη κόρη της, ήταν από τους πρώτους που μελέτησαν την οικογενειακή ζωή.
Το ενδιαφέρον της, επικεντρώθηκε στην ανάπτυξη του παιδιού και τη σχέση του με τη μητέρα, ιδιαίτερα στο πρώτο χρόνο της ζωής του.
Ο πατέρας, ουδέποτε εισήλθε σαν παράμετρος στη μελέτη της, διότι ήταν στα εργοστάσια και στα ανθρακωρυχεία !!!
Οι επόμενες γενεές ψυχιάτρων και ψυχολόγων, θεώρησαν την Klein και τις εργασίες της, μία σημαντική συνεισφορά στη θεωρητική και κλινική πρακτική που αφορά τα παιδιά.
Η Klein, είναι αλήθεια ότι αποτέλεσε σημαντικό «κεφάλαιο» της ψυχανάλυσης και οι μελέτες της προσέφεραν στην Επιστήμη. Σκοπός μας όμως, είναι να καταδείξουμε πώς μεθοδολογικές παραλείψεις, διαμόρφωσαν μία αντίληψη που φτάνει μέχρι τις ημέρες μας.
Αυτή η πρώιμη ψυχαναλυτική βιβλιογραφία που αφορά στην ανάπτυξη των παιδιών, είχε μία τεράστια επίδραση στο τρόπο που διαμορφώθηκε η «νομική σκέψη» σε θέματα διαζυγίων και επιμέλειας.
Κι ενώ οι παραδοσιακές οικογενειακές μονάδες έγιναν με τον καιρό πυρηνικές, μετά-πυρηνικές και πρόσφατα μονογονεικές μονάδες, η παλαιά αυτή βιβλιογραφία παρέμεινε η ίδια ενισχύοντας την αντίληψη της «αποκλειστικής επιμέλειας» από τον ένα γονιό-σχεδόν πάντα τη μητέρα.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι, η εργασία της Klein αποτέλεσε το πρώτο κρίκο στην ιστορία της ψυχαναλυτικής αλυσίδας, που διερευνά την ανάπτυξη του παιδιού μόνο από τη πλευρά των αλληλεπιδράσεων και των φαντασιώσεων του, αποκλειστικά με τη μητέρα.
Στη συνέχεια, η έλλειψη έρευνας που να αφορά τις σχέσεις παιδιού-πατέρα, οδήγησε στη μετατροπή αυτών των απόψεων σε δόγμα με εφαρμογή ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ της ψυχιατρικής πρακτικής, βρίσκοντας έτσι το δρόμο προς τα Δικαστήρια .

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον, είναι το ότι ένας άλλος σημαντικός επίγονος του Freud, ο Alfred Adler το 1908 ενδιαφέρθηκε και αυτός για την ανάπτυξη των παιδιών. Αν και οι θεωρίες του δεν επικράτησαν, έχει μεγάλο ενδιαφέρον να τις περιγράψουμε.
Ο Adler λοιπόν αναφέρει ότι από την παρατήρηση των παιδιών, προκύπτει πολύ νωρίς στη ζωή τους η ανάγκη για στοργή και μάλιστα λέει ότι αυτή η ανάγκη έχει τη δύναμη «ενόρμησης» για ζωή.
Έλεγε, ότι τα παιδιά δείχνουν ξεκάθαρα την ανάγκη τους να αγαπιούνται, να θωπεύονται και να επαινούνται από αγαπημένα πρόσωπα. Δεν είπε ποτέ από ένα πρόσωπο, από τη μητέρα ή από τον πατέρα !
Για τον Adler, η ικανότητα ενός παιδιού να σχηματίζει ικανοποιητικές σχέσεις (διαπροσωπικές) σαν ενήλικας, βασίζεται στις παιδικές του εμπειρίες και στο βαθμό που οι σχέσεις αυτές (διαπροσωπικές) ήταν ή δεν ήταν επιτυχείς κατά την παιδική ηλικία.
Η διαφορά του από τον Freud και τη Klein βρίσκεται στο ότι, βάση της θεωρίας του και ένας πατέρας μπορεί το ίδιο εύκολα να παρέχει αυτές τις σχέσεις αγάπης-όπως και μία μητέρα και στο ότι αυτές οι ανάγκες του παιδιού για στοργή, ΔΕΝ είναι εξαρτώμενες από το φύλλο, δεν κυριαρχούνται ή δεν σχετίζονται με αυτό !
Και αυτό που έχει ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, είναι ότι σχεδόν ένα αιώνα μετά, ο κορυφαίος ίσως ψυχίατρος-ψυχαναλυτής στην Αμερική, ο Glen O. Gabbard, επιβεβαιώνει ότι μία «λειτουργική» προσωπικότητα προαπαιτεί αυτό που ο Adler είχε πει, δηλαδή επιτυχημένες σχέσεις με τους «σημαντικούς άλλους»(περιβάλλον) στα πρώτα χρόνια της ζωής μας. Αυτό καθορίζει τον τρόπο που οι νευρώνες μας θα συνδεθούν κατά τη διάρκεια αυτής της σημαντικής περιόδου και θα μας οδηγήσει στην ανάπτυξη συγκεκριμένων «αμυντικών μηχανισμών» που θα καθορίσουν τη σχέση μας με το περιβάλλον στο μέλλον.

Γεγονός όμως παραμένει, η επικράτηση των θεωριών του Freud, της Klein και στη συνέχεια της κόρης του Freud, της Anna Freud, οδηγώντας την επιστημονική σκέψη στη θεωρία της «μητρικής προσκόλλησης» που στη συνέχεια θα δούμε πως επηρέασε τη Νομική σκέψη.
Η θεωρία της μητρικής προσκόλλησης(maternal attachment) σε γενικές γραμμές, υποστηρίζει ότι τα παιδιά στη «τρυφερή» τους ηλικία, δεν πρέπει να αποχωρίζονται τις μητέρες τους. Και σε αυτό το συμπέρασμα οδήγησε όπως είπαμε η παρατήρηση παιδιών που αποχωρίστηκαν τη μητέρα τους. Φυσικά κανένας δεν αναρωτήθηκε για το εάν ο αποχωρισμός ενός παιδιού από τον πατέρα, του δημιουργεί προβλήματα και τι είδους. Εάν αυτό είχε ερευνηθεί, ίσως να καταλήγαμε σε παρόμοια συμπεράσματα με αυτά που αφορούν τις μητέρες.
Κατά τη γνώμη μας, η «θεωρία της προσκόλλησης» βρίσκει εφαρμογή και στον πατέρα και στη μητέρα, διότι τα παιδιά προσκολλώνται σε αυτόν που τα ανατρέφει και ανατρέφω οπωσδήποτε δεν σημαίνει αλλάζω πάνες.

Για να προχωρήσουμε όμως ιστορικά, θα πρέπει να αναφερθούμε σε ένα ψυχίατρο που είχε στην εποπτεία της η Klein, τον Bowlby.
Ο Bowlby ήταν το 6ο παιδί ενός μεσήλικου και απόμακρου ζευγαριού. Από την ηλικία των 7 ετών στάλθηκε εσωτερικός σε σχολείο. Αργότερα ως νέος ψυχίατρος, ασχολήθηκε με εφήβους που αποστερήθηκαν της μητέρας τους…
Τελικά διαμόρφωσε μια επιστημονική θέση, βάση της οποίας υποστήριζε ότι η μητρική προσκόλληση δεν οφείλεται στη «στοματική»φάση του Freud αλλά σε σε μία έμφυτη τακτική επιβίωσης, πάνω στην οποία το υποστηρικτικό και γεμάτο αγάπη μητρικό χάδι, λειτουργεί σαν καταλύτης.

Και έτσι, φτάνουμε στο 1973, εποχή που ένας νομικός του Yale, ο Goldstein, βασιζόμενος στις θεωρίες του Bowlby και της Anna Freud, γράφει το πρώτο βιβλίο από μία τριλογία που ολοκληρώθηκε το 1996. Συγκεκριμένα γράφει :

1. “ Beyond the Best Interests of the Child”
2. “Before the Best Interests of the Child”
3. “In the Best Interests of the Child”

Αυτή η τριλογία, καθόρισε τη νομική σκέψη και την καθορίζει μέχρι και σήμερα σε μεγάλο βαθμό, υποστηρίζοντας ούτε λίγο ούτε πολύ, ότι το παιδί έχει μόνο ένα πρωταρχικό φροντιστή(caregiver) και αυτός είναι η μητέρα …
Το τραγικό είναι ότι αυτές οι απόψεις, πέραν των ψυχαναλυτικών θεωριών που είδαμε πώς αναπτύχθηκαν, δεν βασίστηκαν σε μελέτες παιδιών από οικογένειες που χώρισαν, αλλά σε μελέτες παιδιών που υιοθετήθηκαν και με αυτό τον τρόπο απομακρύνθηκαν από τις μητέρες τους !!!

Νομίζω, ότι είναι πλέον κατανοητό σε όλους, το «γιατί» των Δικαστικών αποφάσεων, που στη πράξη εξορίζουν τον πατέρα από τη σχέση του με τα παιδιά και τον μετατρέπουν μόνο σε «υπόχρεο διατροφής».
Αυτός είναι ο λόγος, που έγκυροι Δικαστικοί, χωρίς δεύτερη σκέψη και χωρίς ίχνος ενοχών, διαμελίζουν ψυχικά παιδιά, που έχουν την ατυχία να βιώνουν τις συνέπειες, όχι μόνο ενός διαζυγίου αλλά μίας νομικής αντίληψης που πιστεύει ότι τα βοηθάει και που βασίζεται σε μία μακρά αλυσίδα επιστημονικών παραλήψεων και λαθών.
Πιστεύω, ότι αυτό που πρέπει να γίνει είναι έρευνα από τους αρμόδιους κλάδους της Επιστήμης και η δημιουργία στη χώρα μας του θεσμού του «Οικογενειακού Δικαστηρίου», ώστε στο μέλλον η πολιτεία μας με γνώση και σύνεση να περιορίσει τις συνέπειες μιας έτσι και αλλιώς κακής, αλλά μερικές φορές αναπόφευκτης λύσης, που είναι το διαζύγιο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μπέιτμαν Α. - Χόλμς Τζ., 1998, ‘Εισαγωγή στη ψυχανάλυση. Σύγχρονη θεωρία και πρακτική’, Εκδ. Καστανιώτη.
Τσιάντης Γ., 2001, ‘ψυχοσωματικά προβλήματα των παιδιών’, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα.
Τσιάντης Γ., 1968, ‘ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας’, τόμοι Α’, Β’, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα.
Για τη σταδιακή αποξένωση του πατέρα μετά το χωρισμό A.J. Fulton «Parental Reports of Childrens Post Divorce Adjustment» Journal of Social Issues 1979, F. Furstenberg et al «The Life Course of Children and Divorce: Marital Disruption and Parental Conflict» American Sociological Review 1983.
Για τις δυσκολίες επικοινωνίας J Fulton «Parental Reports of Chidrens Post-Divorce Adjustment» Journal of Social Issues 1979.
Για τις επιπτώσεις στα παιδιά της αποχώρησης του πατέρα οι έρευνες της M.M. Heatherington όπως «The Aftermath of Divorce» in Stevens and Mathews «Mother-Child Father-Child Relations», «Coping with Famil yTransitions: Winners, Losers and Survivors» Child Development 1989, «Divorce: A Childs Perspective» American Psychologist 1979, κ.ά.
-Dumas Didier, Sans père et sans parole (Ed. Hachette, 1999)
-Eisler Riane, Le calice et l'épée (Réponse / Robert Laffont, 1989)
-Eliacheff Caroline, A corps et à cris. Etre psychanalyste avec les tout-petits (Ed. Odile Jacob, 2000)
-Poussin G & Martin-Lebrun Elisabeth, Les enfants du divorce (Dunod, 1997)
-Poussin Gérard, L'enfant et le psychologue (Dunod, 1998)
-Poussin Gérard, Psychologie de la fonction parentale (Privat, 1993)
-Salomé Jacques, Papa, Maman, écoutez-moi vraiment (Ed. J'ai lu, 1997)
-Salomé Jacques, T'es toi quand tu parles (Ed. Albin Michel, 1991)
-Van Gijseghem Hubert, L'enfant mis à nu. L'allégation d'abus sexuel: La recherche de la vérité (Ed. du Méridien, 1992)
-Vigouroux François, L'empire des mères (Ed. PUF, 12, 1998)